Marga Akkerman

NRC Opinie & Debat – 5 juli 2018

Kind bij scheiding nog steeds niet goed af.

Voor veel kinderen is de scheiding van hun ouders de ramp van hun leven. Het nest waarin ze zijn geboren, valt uit elkaar. In mijn klinisch-psychologische kinder- en jeugdpraktijk behandelde ik de afgelopen veertig jaar gemiddeld vier kinderen per week die in hun ontwikkeling geremd werden tijdens en na de scheiding van hun ouders. Mij werd duidelijk dat een kind-in-scheiding een enorme prestatie moet leveren om zich te blijven ontwikkelen ‘alsof er niets aan de hand is’. Ouders blijken bij een scheiding nogal eens hun ouderrol uit het oog te verliezen, door hun eigen belang in de nieuwe situatie centraal te stellen en van hun kind te verwachten dat het zich daaraan aanpast. 

Een voorbeeld: met een jongen van 14 besprak ik de mogelijkheid van een overleg samen met zijn beide ouders. Hij antwoordde: „Als ik zou zeggen dat ik liever bij mijn moeder woon, trekt mijn vader wit weg. Als ik zou zeggen dat ik bij mijn vader wil wonen, trekt mijn moeder wit weg. Daarom zeg ik fifty-fifty”. Ik: „En meen je dat ook?” Hij: „Nee, maar het is een oplossing.”

Het is een antwoord dat door kinderen makkelijk gegeven wordt. Bij gebrek aan expertise wordt dan niet doorgevraagd, terwijl er op het ogenschijnlijk neutrale antwoord wel de nieuwe situatie in de scheiding wordt gebaseerd. Voor het kind betekent dat vervolgens een voortdurend zich moeten aanpassen aan een situatie waarover hij niet eerlijk durfde te zijn.

Ongewenste gang van zaken.

Dat dit voor een kind-in-scheiding een ongewenste gang van zaken is, lijkt inmiddels ook tot de Tweede Kamer doorgedrongen. Het ‘Platform Scheiden zonder Schade’ werd ingesteld, op gezag van de ministeries Justitie en Veiligheid en Volksgezondheid, onder leiding van voormalig gezinsminister André Rouvoet. Zijn verslag werd gepubliceerd in februari 2018 met als titel: ‘Scheiden… en de kinderen dan?’ Gesproken was onder anderen met vertegenwoordigers van de Raad voor de Rechtspraak, de Raad voor de Kinderbescherming en de Vereniging Familierecht Advocaten Scheidingsmediators.

Opvallend, omdat deze drie gezelschappen niet bekendstaan om hun gespecialiseerde kennis van kinderen. Opvallend ook omdat de beroepsverenigingen waar men wél verstand heeft van kinderen-in-scheiding niet op de lijst voorkomen: het NIP Sector Jeugd (psychologen), de VKJP (wetenschappelijke vereniging voor kinder- en jeugdpsychotherapeuten) en de NVO (orthopedagogen).

Lappendeken

Gestimuleerd door het verslag is in maart door de rechtbanklocatie Zwolle een pilot gestart met het invoeren van het zogeheten ‘bruggesprek’, waarin scheidende ouders hun kinderen betrekken bij het opstellen en regelen van zorgtaken. ‘Door dit te doen moeten ouders met hun kinderen in gesprek gaan en daarbij op de reacties van hun kinderen letten’, staat er in een persbericht op de site Weblog Zwolle. In mei werd het uitvoeringsprogramma ‘Scheiden zonder Schade’ aangeboden aan de Tweede Kamer door de ministers Sander Dekker en Hugo de Jonge. Een lappendeken van voorstellen en actieplannen en vraagtekens bij de positie van het kind.

Ondanks de inzet en het enthousiasme waarmee er plannen worden opgesteld, waag ik het te voorspellen dat het doel van de Rouvoet-exercitie niet gehaald zal worden. Om de schade voor kinderen-in-scheiding te beperken is het belangrijk dat je de wensen en behoeften van het kind over de nieuwe situatie kent én centraal stelt bij de vormgeving daarvan. Praten over kinderen is makkelijk, praten mét kinderen veel moeilijker. Een kind ziet elke volwassene als iemand die hem wil opvoeden. Ouders, ouders van vriendjes, leerkrachten, de dokter, opa’s, oma’s: het zijn allemaal volwassenen die zeggen wat je wel en niet mag. Een volwassene die met het kind in gesprek wil over de scheiding, wordt door het kind dus ook gezien als opvoeder. Een kind vertelt aan opvoeders gewoonlijk wat die horen willen.

Om te weten wat een kind echt denkt en vindt, moet de volwassene eerst een vertrouwensrelatie met het kind kunnen opbouwen. Deze vaardigheid is het terrein van psychologen en (ortho)pedagogen gespecialiseerd in de kinder- en jeugdpsychotherapie. Een goede attitude luistert nauw. Opmerkingen als ‘wat heb je goed je best gedaan’, of ‘denk er nog maar even rustig over na’ zijn uitspraken die volwassenen als vanzelf uit de mond rollen, maar door het kind als opvoederstaal gehoord worden. Aan zo iemand ga je als kind niet vertellen wat je ten diepste bezighoudt over de scheiding en de toekomst.

Wat vindt het kind écht?

Want dat is waar het om gaat: wat vindt het kind écht? Aan de Jeugdzorg kan dat niet overgelaten worden. De Jeugdhulpverlener en de Jeugdbeschermer worden door de overheid onterecht gezien als de deskundigen in de Jeugdzorg. Voor een betrouwbaar gesprek met een kind hebben zij de vereiste attitude en technieken niet geleerd. Hetzelfde geldt voor juristen. De kans op schade in de emotionele ontwikkeling van kinderen en jeugdigen zal door de bemoeienis van deze quasi-experts eerder groter worden dan kleiner. Kinderen verdienen de beste specialisten, hun ouders ook. Een pilot waarin psycholoog-family mediators en kinderpsychotherapeuten de handen ineenslaan, zou wel eens tot veel betere resultaten kunnen leiden dan een ‘bruggesprek’.

Dr. Marga Akkerman is klinisch psycholoog en psychotherapeut voor kinderen en jeugdigen.

 Ouder-kind contact blokkade geeft géén rust

Dr Marga Akkerman-Zaalberg van Zelst, ontwikkelingspsycholoog

(© Pascal Peris)

Als een kind voor één ouder ‘kiest’ en de andere ouder niet meer wil zien, wordt vaak geopperd dat dit is omdat het kind dan rust heeft. Ontwikkelingspsychologisch gezien is dit geen valide argument. Kinderen zijn verlost van de ruzies, en dat geeft inderdaad wat rust.
Maar kinderen denken heel vaak aan beide ouders, ook aan die ouder die niet gezien wordt. Niet hardop, maar zachtjes in zichzelf. Met vragen als: ‘Hoe zou het met mama gaan. Zou ze ons missen? Straks is het Moederdag, en we willen/mogen haar niks sturen. Zou ze boos op ons zijn? Wat zou papa ervan vinden als ik aan haar denk en haar soms toch wel mis?’ Dergelijke vragen blijven onbeantwoord in die quasi-rust periode. Want kinderen willen het hun vader niet lastig maken. Of als vader niet gezien mag worden: ‘Zou hij trots op mij zijn als hij weet dat ik een heel goed rapport heb? Ik zou het diep in mijn hart best fijn vinden als hij bij een voetbalwedstrijd komt kijken. Wat zou ik hem graag vertellen dat ik zo’n leuk nieuw vriendje heb! Zou hij nog wel eens aan mij denken? Mama zegt dat hij onbetrouwbaar is en dat is ook wel zo, hij heeft mij in de steek gelaten. Ik doe erg mijn best om hem niet te missen, en mij niet schuldig te voelen.’

Doordat de gedachten aan de andere ouder niet meer getoetst kunnen worden, weet het kind niet meer wat het denken moet of kan. Geeft dat rust? Vergeet het maar.

Hoe kinderen naar de waarde van hun ouders kijken, verschilt per leeftijdsfase.

1. Van baby tot aan de overgang van de puberteit is een kind maximaal op zijn ouders gefocust, en 100% afhankelijk van hun goedkeuring en afkeuring.
2. Rond het 10 e jaar komen de eerste barstjes in deze afhankelijkheid. Er komt nieuwsgierigheid naar de afwezige vader/moeder. Er komen vragen over het nest waarin ze zitten. Kinderen van die leeftijd vragen zich nogal eens af of ze misschien geadopteerd zijn?
3. In de puberteit, vanaf 12-13 jaar, kan een kind het gedrag van de ouders in categorieën gaan onderbrengen. Ouders krijgen eigenschappen toegeschreven, bijvoorbeeld als streng, of toegeeflijk. In de puberteit gaat daardoor ook de identiteitsontwikkeling van het kind richting autonomie betekenis krijgen. Contact met leeftijdgenoten helpt daarbij. Belangrijke vragen voor deze leeftijd: wil ik op mijn ouders lijken, of juist niet? Wil ik op mijn moeder lijken die ik nooit meer zie? Wil ik op mijn vader lijken die ik nooit meer zie? Denk je eens in de situatie van zo’n puber in, waar moet hij of zij het zoeken?
4. Ondanks de toenemende invloed van leeftijdgenoten blijven ouders voor hun kinderen de belangrijkste personen om zich mee te identificeren. Is het een kind verboden een van de ouders te waarderen, dan moet een kind energie steken in het niet laten bovendrijven van de verboden ouder. Energie moeten stoppen in het afremmen van een normale ontwikkeling, kost energie die niet voor andere ontwikkelingsterreinen beschikbaar is.
5. Tussen de twintig jaar en dertig jaar gaan kinderen, als jong volwassenen, hun ouders beoordelen op de mate waarin zij contact met die ouders voor de lange termijn willen houden, en op welke manier. Het wil nog wel eens gebeuren dat als een kind bij de verzorgende ouder op afstand komt, contactherstel met de afgewezen ouder volgt. De andere ouder is dus niet vergeten.
6. Tegen de veertig wordt door veel volwassenen de balans opgemaakt over de invloed van de ouders op de eigen opvoeding en wat men daarvan wil overnemen in de opvoeding van de eigen kinderen.

Dat de ene ouder het kind passief of actief aanmoedigt om de andere ouder uit zijn leven te bannen, betekent dus dat het ontwikkelingspsychologisch normale proces in de relatie tussen kind en ouder niet kan plaatsvinden. Het kind heeft onvoldoende gelegenheid gekregen zich een beeld over de andere ouder te vormen, en de fases in zijn ontwikkeling over de waarde van die ouder voor hemzelf niet kunnen doorlopen. Het geeft geen rust, het maakt een kind kwetsbaar voor emotionele scheefgroei en een ontwikkelingsstoornis.

Het contact tussen kind en ouder blokkeren kan op basis van feiten omtrent onveiligheid noodzakelijk zijn. Maar wie vanwege emotionele onmacht of onvoldoende kennis van zaken een ouder uit het leven van een kind verwijdert, werkt mee aan de ontwikkeling van schade bij dat kind. Er is gespecialiseerde hulpverlening beschikbaar om het tij te keren.

Heemstede, juni 2024